Exeya d'os Caballers

Ye bien documentato o toponimo Segia en tiempos d'os romanos, que o mesmo Claudio Ptolomeu en lo Sieglo II nombra en a suya obra Geographikè Úphégesis, en lo capítol 6, 66 de lo suyo libro II como una de las 16 ciudaz de los bascons.^[1]

Marcelino Cortés Valenciano considera que se remonta a la radiz indoeuropea *sek visible en hidronimos d'Europa Occidental y no a la radiz indoeuropea y celta seg ("victoria") u a lo basco etxea ("casa"). D'os muitos hidronimos franceses derivables d'a radiz sek, n'bi ha por o menos tres derivables d'a forma *segia uno d'éls o río Sée en Normandía, atro o río Saye en Charente Maritimo.

En tiempos de de l'Al Andalus s'escribiba xeya u xiya, con a conoixita traza d'arabizar los toponimos autoctonos que encomienzan con s con una x (Exativa, Exatiel, ecetra). D'esta traza o pareixito con a parola basca etxea ("casa") podría estar casual y a tesi de Ramón Menéndez Pidal de relacionar este toponimo con o basco carent de fundamento.

En a baixa Edat Meya se rechistran estas variants, mas que mas graficas: Exea, Exeia, Exeya, Esseia, Exseia, Eiseia, Eçeia, Seia. En un texto de 1124 coexisten as formas Xeia y Exeia. L'aparición d'a e inicial ye común con atros toponimos que encomienzan por X en tot Aragón, y tamién ye documentata en l'aragonés que se feba servir en o Reino de Valencia (Exabierre, Exaulín, Exerica, Exaraco, Exeresa, Exulv). Esta e, igual como a i de l'aragonés belsetán y chistabín en ixata/ixada ye pa fer de refirme vocalico pa favoreixer a pronunciación d'a sibilant fricativa prepalatal xorda en posición inicial.^[2]

L'apelativo de los Caballeros s'emplega en l'oficial dende 1543 d'alcuerdo con Antonio Ubieto Arteta, sindembargo actualment se'n conoixen referencias mes antigas, como una de 1402 (Datum in villa Exea de los Cavalleros),^[3] atros de 1457 de l'archivo provincial de Uesca y de l'archivo municipal d'Exeya relativos a chodigos d'a familia Argelet,^[4] y tamién de 1472.^[5]

Bi ha muitos microtoponimos en aragonés, tanto documentals (Sant Per, Sant Andreu, Canals (1110), Fraxinet, Gorreia), como actuals (Bonet, Las Canales, Cantagrallas, los Cantales, Escallo, Esparteta, Facemont, Los Fajinetes, val de Don Guillén, El lagunazo de Moncayuelo, Liscar, Malauta/Malanta, Monblán, Ospitaled, Paúles, La Pedrera, El Salobral de Gurrea etc...), destacando arcaísmos aragoneses como Golpillar (puesto a on abundan as rabosas) y Marcuera.

Exeya ye en o forcallo d'os ríos Arba de Luesia y Arba de Biel ta formar o río Arba, y en o centro d'una fonata que estos ríos y os suyos afluents escarvoron en materials d'o terciario d'a Depresión d'Ebro dende o Plioceno.

Se troba situata a 346 metros d'altaria sobre o livel d'a mar, a una distancia de 76 km d'a ciudat de Zaragoza, a capital d'a suya provincia y d'Aragón.

En a muga con as Bardenas Reyals bi ha monts como Nasa Alta, Nasa Baja y Castillo de la Estaca.

Vertices cheodesicos editar

En o termin municipal d'Exeya se troban os vertices cheodesicos Santía, Torres, Exeya, Pillué, Punta de la Negra, Marcuera, Poco Culo, Pui de Pinos y Aznares.

A suya temperatura anyal ye 15.57 °C, con una temperatura meya en chinero de 6.32 °C y en chulio de 26.06 °C.^[6]

La ciudat d'Exeya fue conquiesta por o Reino d'Aragón en 1105 mientres o reinau d'Alifonso I d'Aragón.^[7]

A luenga actual d'Exeya d'os Caballers ye o castellano d'Aragón, con substrato aragonés. O lexico d'intrés etnografico d'Exeya d'os Caballers se conoix relativament bien por figurar esta localidat en l'ALEANR, con a sigla Z 300.^[8] Amás, Octavio Sierra publicó su Vocabulario general de las Cinco Villas de Aragón.

Reparto de concellers editar

Alcaldes editar

• Ilesia d'o Salvador, de fins d'o sieglo XII y principios d'o sieglo XIII, una ilesia en estilo romanico, protechita legalment dende o 3 de chunio de 1931 con a suya declaración como Molimento Nacional. Tien tamién bel elemento en estilo gotico y renaixentista, como a suya torre gotica d'o sieglo XIV. O suyo timpano ye obra d'un mayestro anonimo, clamato mayestro d'Agüero.
• Ilesia de Santa María, en estilo romanico.
• Ilesia d'a Virchen d'a Oliva, un edificio d'estilo barroco construyito dencima d'una antiga ermita documentata en o sieglo XIII.

• O fútbol ye representato por a Sociedad Deportiva Ejea.
• L'atletismo ye representato por o Club Atletismo Ejea.

• Categoría:Naixius d'Exeya d'os Caballers
• Juliana Larena Fenollé, heroina d'os Setios de Zaragoza (1790-1835).
• Antonio Posa, campión d'o mundo de luita libre d'os pesos meyos d'a NWA.
• Félix Lambán, destacato luitador de luita libre, campión d'Aragón, Espanya y Europa.
• Javier Lambán, President d'a Deputación Cheneral d'Aragón.
• Gaspar Castellano y de Gastón, President d'a Deputación Cheneral d'Aragón.

• Marmanda (Aquitania, Occitania).^[18]
• Portogruaro (Italia).^[18]

• (es) Marcelino Cortés Valenciano: Toponimia de Ejea de los Caballeros. Centro de Estudios de las Cinco Villas. 2005

• Se veigan as imáchens de Commons sobre Exeya d'os Caballers.
• (ca) Pachina web oficial d'o Concello d'Exeya d'os Caballers.