Fuencalderas

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Fuencalderas ye un lugar aragonés d'o municipio de Biel, en a provincia de Zaragoza, comarca de Cinco Villas y partiu chudicial d'Exeya d'os Caballers.

Fuencalderas
Entidat local menor d'Aragón
BanderaEscudo d'armas
Anvista de Fuencalderas
Anvista de Fuencalderas
Entidat
 • País
 • Provincia
 • Comarca
 • Municipio
Entidat local menor
 Aragón
 Zaragoza
Cinco Villas
Biel
Partiu chudicialExeya d'os Caballers
Población
 • Total

39 hab. (2009)
Altaria
 • Meyana

842 m.
Distancia
 • 102 km

enta Zaragoza
Codigo postal50619
Parroquial
 • Diocesi
 • Arcipestrau
 • Parroquia

Chaca
Erla-Uncastiello
Ntra. Sra. de l'Asperanza
Coordenadas
Fuencalderas ubicada en Aragón
Fuencalderas
Fuencalderas
Fuencalderas en Aragón

A suya población ye de 39 habitants (2009). Iste ye uno de os pocos lugars d'a provincia de Zaragoza en que se i charra en aragonés. En a suya toponimia se puede viyer toz os rasgos d'a fonetica y morfolochía de l'aragonés, con toponimos como "Os pallars", ", "O puntal d'os caxicos", "A buxaquera"·.Toda a microtoponimia ye en aragonés.

Cheografía

editar

Fuencalderas ye situata a piet d'a sierra de Santo Domingo, a man d'o despoblato de Liso, a on hue bi ha l'ermita de Sant Miguel de Liso, a 842 metros d'altaria dencima d'o ran d'a mar y a una distancia de 102 km d'a ciudat de Zaragoza, a capital d'a suya provincia y d'Aragón.

Historia

editar

As primeras noticias d'o lugar son d'a primera mitad d'o sieglo X, con l'abance d'a reconquiesta feito por García Sánchez I de Navarra. En l'actual Fuencalderas bi habió una torre esfensiva, ta protecher os accesos a Liso y a los cuellos ta trescruzar a sierra de Santo Domingo y plegar ta la cuenca d'o río Asabón, Bailo y a Chacetania.

En 1530, dimpués d'un lento proceso d'emigración d'a población de Liso ta Fuencalderas, a seu d'a parroquia dixó d'estar Sant Miguel de Liso, ta estar a ilesia de Fuencalderas, en un terreno mas favorable.

Conservación de l'aragonés

editar

O suyo modelo d'aragonés ye parellán a o que se fa servir en Santolaria, pero os rasgos lexicos presentan buena cosa de palabras no emplegatas en a zona pero si en atras arias de l'aragonés tan aleixatas como Sobrarbe u Echo, por eixemplo parolas como fablar, cascuello, siero, aclisar, u mesmo beluna poco conoixita como guzpatas “o diaple, o coco”.

A intensidat d'a luenga ya la documentaban Saroïhandy en o sieglo XIX, José Arbués, en Fuencalderas en mi recuerdo y "Tradiciones, costumbres y lengua en Fuencalderas" y Fernando Romanos en o libro Al Limite, la pervivencia del aragonés en la provincia de Zaragoza. A diferencia de Santolaria y Morillo, l'emplego de l'aragonés ha ito cayendo entabaixo, y anque toda a chent lo conoix, nomás lo emplega a chent de mas edat y va abandonando o emplego d'as parolas mas propias de l'aragonés dende o punto d'anvista fonetico.

S'alzan toz os rasgos fundamentals (articlos, posesivos, combinacions de pronombres de tercera persona, conservación d'a F- latina, d'a X aragonesa (prepalatal fricativa xorda /š/), d'a evolución a /ĉ/ (grafía CH) d'os grupos inicials latinos Gei-, y I-, toda a conchugación verbal aragonesa y gran cuantidat de lexico aragonés, que cal destacar o gran numero de sentitos figuratos, dobles sentitos y parolas polisemicas con cuantas acepcions. Mantienen también en esta localidat cualques rasgos verbals desapareixitos en atras localidaz como repuis de pasaus febles (dició, fició). Tamién chunto con Biel, O Frago y atros puestos d'a comarca de Cinco Villas, conservan a desinencia -i final, ta diferenciar as primeras personas verbals, rasgo que ya en Santolaria no se i fa.

A descripción de os suyos rasgos ye:

Fonetica

editar
  • Diftongación de /Ĕ/ y /Ŏ/ breus tonicas: viengo, aguatiello, vetiello, yes, corrutiella, tienga, liena, tieda, cingliello, cascuello, esquiruelo, fuesa, uebra, uello, luello.
  • Apocope de –e y –o: brabant, chent (a vegadas chente), debant, malament.
  • Conservación de F- inicial latina: afondar, aforro, afundir-se, aqueferau, barafunda, desfeito, enfalcar, enfarinoso, enfarinau, enfilar, enfollinar, enforniar, enforniau, esfollinar, esqueferau, faba, fabar, fablar, faja, fajallo, fajetón, fajo, falaguera, falca, fambre, fambroso, fambrudo, fanega, farina, farinazas, farinetada, farinetas, farinoso, fartalla, fartar-se, fartera, fartizo, farto, faya, fayar, facera, facienda, feito, fembra, fer, ferrar, ferrería, ferretiar, ferrunchoniar, fierro, figado, figo, filar, filera, fillezno, fillo, filo, filorcho, fincapié, fincar(-se), fincau, fito, fogaril, fogaza, foguera, follarasca, follín, fondo, fongo, fonguera, forato, forau, forca, forcallo, forcón, forgancha, fornada, fornero, forniga, forniguero, fornillo, forno, forquiar, fosco, foyeta, foz, fociador, fociaízo, fociar, fullatre, fumarera, fumera, fumo, fundir, furiquiar, furón, furoniar, fuso, fuyir, quefer, zafumar, zafumau.
  • Evolución de Gei- y I-: chabalín, Chan, chelada, chelafríos, chelar, chelau, chelo, chemecar, chemeco, chemecón, chent, chepa, cheposo, cheso, chinepral, chinepro, chitanal, chitano, choven, chovenalla, Chuan, chubillo, chuego, chugada, chugadero, chugador, chugar, chuguete, chunta, chuntar(-se), chunto, rechirar, y o caso excepcional de xunco.
  • Fonema prepalatal fricativo xordo /š/ sin sonito semivocalico /i/: abaxo (ant.), baxada (ant.), baxar (ant.), baxatón, baxo, bixolera, bixoleta, voxiga, buxaco, buxaquera buxo, caxicar, caxico, coxiar, coxo, debaxo, empuxar, fraxenco, fraxino, guixeta, paxariquero, paxariquiar, paxaro, pixallo, ruxar, y con desfonologización por cheada chiringa, chiringazo, chordiga, chordigal, mocha, mochera.
  • Conservación de os grupos consonanticos latinos PL-, CL-, FL-: flama, plana, plegar, plorar, replegadera, replegaízos, replegar.
  • Fonema palatal lateral /↓/: agulla, arrullar, viellera, viello, burricallo, cachinalla, cagallón, chobenalla, codallo, coscollina, criallo, encendallo, espantallo, esperrecallo, eszarrallar-se, eszarrallau, fajallo, fillezno, fillo, follarasca, forcallo, fullatre, uello, ligallo, mallata, mirallo, morgallo, ovella, pallada, pallar, perricallo, purnalla, refinallo, remugallo, rollar, ruello, segallo, sobrallas, sombrerallo, tornallo, tufallo, ceringallo.
  • Evolución d'os grupos interiores –ULT- y –CT- a it: desfeito, feito, muito.

Morfolochía

editar
  • Presencia de o sistema aragonés d'articlos determinaus: se documenta en ista localidat l'artículo aragonés o, a, os, as, : s’ha afundido o puente, ¿no me veyés en a voda?, dar as zagueras boquiadas, s’ha regalau o chelo, a chent d'o lugar, conducir-se a o ferrero, fincar o tenedor en a carne.
  • Posesivo: se sigue a norma aragonesa en a construcción d'o posesivo: a finca mía güega con as suyas.
  • Complemento pronominalo adverbial EN / NE: o suyo emplego se mantiene con plena vichencia: baxar-se-ne, subir-se-ne, ir-se-ne, viens t’aquí a coger-ne, me'n voi a rastiar por a nieve con os borceguins, no le'n digas, agora ya no n'i hai, se’n fue ent’a puerta.
  • Complemento pronominalo adverbial I: s'emplega en unos pocos casos ya lexicalizato: i heba, i hai muito, agora ya no n'i hai, no i coge, no i veigo.
  • Morfo de primera persona -i: s'emplega en distintos tiempos verbals: tuvei un anzuelo en o güello y qué mal lo pasei, aturabai as crabas, yo vinei de Luna, tuvei dos fillos.
  • Demostrativo de segundo termin: si se mantiene o demostrativo cheneral en aragonés ixe, ixa, ixos, ixas: con poca cosa nos escataraciaban en ixos anyos, ixo ye esperfulo, me fa goyo de comer ixo, ixe perricallo ye coxo, ixe sombrerallo tan fiero arrulla-lo.
  • Imperfecto aragonés: se mantiene en as tres conchugacions: conduciban, escorreban, tenebai, comebai.
  • Indefinidos y adverbios: abaxo, a bonico, agora, antes mas, asabelo, asinas, cara ta, chunto, cobalto, debant, debaxo, dimpués, dinantes, estianyo, muito, garra, mica, a ormino, tamién.

Demografía

editar
Evolución demografica
1362 f1495 f1842185718601877188718971900
--200332354386378290314

191019201930194019501960197019811991
36332527826820314494--

199219941996199719981999200020012002
-------5858

200320042005200620072008200920102011
48464243414239--

201220132014201520162017201820192020
---------

20212022202320242025202620272028-
---------

 1717-1981: población de feito; 1990- : población de dreito.
Fuent: Intercensal en l'INE, Series de población en l'INE y Relación d'unidatz poblacionals en l'INE.

Molimentos

editar

A Ilesia de Nuestra Sinyora de l'Asperanza de Fuencalderas, una ilesia d'estilo gotico adedicada a Nuestra Sinyora de l'Asperanza, que ye la ilesia parroquial d'o lugar.[1]

En o suyo termin municipal tamién se troban os repuis d'a ilesia romanica de Sant Miguel de Liso, l'antiga ilesia parroquial d'o lugar de Liso, hue albandonato.

Referencias

editar

Vinclos externos

editar


Lugars d'o municipio de Biel
Poblaus: Biel | Fuencalderas
Despoblaus: Abargo | Liso