Lingua kʼicheʼ
A lingua kʼicheʼ ou quiché[3] é unha lingua que forma parte do grupo quicheano de linguas, que forman parte da familia lingüística das linguas maias. É falada maioritariamente polos membros do pobo kʼicheʼ, orixinaria de Guatemala, aínda que tamén ten presenza no sueste de México a causa da migración de refuxiados a este país durante o período da Guerra Civil Guatemalteca nos anos oitenta do século XX. Ten arredor dun millón de falantes en Guatemala,[1] e uns 524 falantes en México (2002), sendo a lingua maia coa comunidade lingüística máis extensa e a segunda lingua de Guatemala, despois do español. Moitos falantes do kʼicheʼ son bilingües da súa lingua nativa e do español, aínda que este fenómeno é menos frecuente nos ámbitos rurais illados.
| Kʼicheʼ | ||
|---|---|---|
| Outros nomes: | Quiché | |
| Falado en: | Guatemala e México | |
| Rexións: | Poñente de Guatemala e sueste de México | |
| Total de falantes: | ~1 000 000 en Guatemala[1] e 524 en México | |
| Familia: | Linguas maias Quicheano-mameano Quicheano maior Quicheano Quiché-Achí Kʼicheʼ | |
| Status oficial | ||
| Lingua oficial de: | Ningún pais | |
| Regulado por: | Academia de Linguas Maias de Guatemala (Guatemala) Secretaría de Educación Pública (México) | |
| Códigos de lingua | ||
| ISO 639-1: | -- | |
| ISO 639-2: | --- | |
| ISO 639-3: | quc | |
| Mapa | ||
 | ||
| Status | ||
 | ||
Existe unha substancial variación dialectal da lingua kʼicheʼ, a algúns dos seus dialectos son considerados ás veces como linguas separadas. A maior parte dos falantes empregan a variedade coñecida como kʼicheʼ central, que tamén é a máis empregada nos medios de comunicación e o ámbito educativo. Outros dialectos son o kʼicheʼ centro-occidental, kʼicheʼ de San Andrés, kʼicheʼ de Joyabaj, kʼicheʼ oriental, kʼicheʼ de Nahualá e kʼicheʼ de Cunén.
Aínda que non é unha lingua oficial nin en Guatemala nin en México, e os niveis de alfabetización como primeira lingua son baixos, a importancia do kʼicheʼ tende a crecer tanto nas escolas como na radio no territorio guatemalteco. É recoñecida como lingua nacional en Guatemala a raíz da "Lei de Idiomas Nacionais" aprobada polo Congreso de Guatemala no 2003. En México, como resultado das reformas da Constitución deste país, e das leis regramentarias derivadas, o kʼicheʼ ten o recoñecemento de lingua nacional, coa mesma validez no territorio mexicano que o español e outras sesenta e catro linguas indíxenas.
A obra máis coñecida escrita en kʼicheʼ clásico é o Pop Wuj, máis comunmente coñecido como Popol Vuh.
Fonoloxía
editarVogais
editar| [a] | vogal anterior aberta non redondeada | a |
| [ə] | vogal media central non redondeada | ä |
| [ɛ] | vogal anterior semi-cerrada non redondeada | e |
| [i] | vogal central cerrada non redondeada | i |
| [o] | vogal posterior semicerrada non redondeada | o |
| [u] | vogal posterior cerrada redondeada | u |
Consoantes
editar| Bilabial | Alveolar | Palatal | Velar | Uvular | Glotal | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| normal | implosiva | normal | exectiva | normal | exectiva | normal | exectiva | normal | exectiva | normal | ||
| Oclusivas | p [p] | b' [ɓ] | t [t] | t' [t'] | k [k] | k' [k'] | q [q] | q' [q'] | ' [ʔ] | |||
| Africadas | tz [ʦ] | tz' [ʦ’] | ch [ʧʰ] | ch' [ʧ’] | ||||||||
| Fricativas | s [s] | x [ʃ] | j [x] | h [h] | ||||||||
| Nasais | m [m] | n [n] | nh [ŋ] | |||||||||
| Líquidas | l [l] r [r] | |||||||||||
| Semivogais | y [j] | w [w] | ||||||||||
Ortografía
editarAo longo da historia, varios sistemas ortográficos empregáronse para transliterar a lingua kʼicheʼ. A ortografía clásica do Padre Francisco Ximénez, que transcribiu o Popol Vuh, está baseada na ortografía española da época. En tempos recentes foi substituída pola ortografía estandarizada da Academia de Linguas Maias de Guatemala (ALMG). O etnohistoriador e maiísta Dennis Tedlock emprega o seu propio sistema de transliteración, diferente en todos os sentidos das ortografías establecidas.
Sintaxe e morfoloxía
editarO kʼicheʼ emprega unha orde Suxeito Verbo Obxecto, en oposición a moitos idiomas maiances nos que o verbo é o elemento inicial dunha oración. A variación deste esquema é pouco común, mais algúns falantes actuais empregan o sistema Verbo Suxeito Obxecto.
Notas
editar- ↑ 1,0 1,1 Segundo o censo de 2002 hai 1 270 953 persoas que pertencen ó pobo kʼicheʼ (véxase "XI Censo Nacional de Poboación e VI de Habitación (Censo 2002) - Pertenza de grupo étnico". Instituto Nacional de Estadística (Guatemala). 2002. Arquivado dende o orixinal o 22-02-2011. Consultado o 20-09-2010., das cales 890.596 son falantes do kʼicheʼ (véxase "XI Censo Nacional de Poboación e VI de Habitación (Censo 2002) - Lingua na que aprendeu a falar". Instituto Nacional de Estadística. 2002. Arquivado dende o orixinal o 28-09-2011. Consultado o 20-09-2010.).
O SIL International menciona cifras moito máis elevadas e estima que o número total de falantes do kʼicheʼ é de máis de dous millóns (véxase "Languages of Guatemala". Summer Institute of Linguistics (SIL). 2000. Consultado o 20-09-2010.). - ↑ Moseley, Christopher e Nicolas, Alexandre. "Atlas of the world's languages in danger". unesdoc.unesco.org. Consultado o 11 de xullo de 2022.
- ↑ Definición de maia-quiché no Dicionario de Galego de Ir Indo e a Xunta de Galicia.
Véxase tamén
editar| Vexa a proba da Wiki How en Lingua kʼicheʼ |
Ligazóns externas
editar- Introdución á lingua kʼicheʼ na web Linguas do mundo e tipoloxía lingüística, da Universidade de Vigo.
- Kʼicheʼ no Ethnologue
- Dicionario kʼicheʼ-inglés
- Fragmentos en audio do Popol Vuh, en kʼicheʼ e e en castelán www.Palabravirtual.com