Մոխրենես

Գյուղը տեղակայված է Արցախի Հանրապետության հարավային հատվածում՝ Հադրութի շրջանում՝ նախկին Դիզակ գավառում։ Բնակավայրի հարավարևելյան մասով է հոսում Իշխանագետի վտակ Քար՝ աղբյուր գետը։ Մոխրենեսի թիկունքում է գտնվում Պլանեն քար բարձունքը^[2]։

Համայնքը լեռնային է, ունի 1117,48 հա տարածք, որից 347,75 հա գյուղատնտեսական նշանակություն, 743,58 հա անտառային հողեր։ Համայնքի տարածքում առկա են թվով 4 աղբյուրներ` «Ցորտցորտ», «Երե թաղեն», «Ներքե թաղեն» և «Ակունց»։

Մոխրենեսը Արցախի հնագույն բնակատեղիներից մեկն է։ Այն գոյություն ունի առնվազն վաղ միջնադարից։ Նախկինում գյուղը եղել է Շինատեղ կոչված վայրում։Գյուղի վաղ գոյության մասին է վկայում նաև Մոխրենեսի շրջակայքում գտնվող 5–6–րդ դարերում կառուցված Օխտը դռնի վանքը։Ըստ ավանդության՝ վանքը կառուցել է զավթիչների դեմ պայքարում զոհված յոթ եղբայրների միակ քույրը^[2]։

13–րդ դարի Գտչավանքի շինարարական արձանագրության մեջ խոսվում է նաև Մոխրենես (Մոխրենիս) բնակավայրի մասին։

14–րդ դարում նախկին բնակավայրից ոչ շատ մեծ հեռավորության վրա հիմնվում է Նոր Մոխրենեսը։

1918–1920 թվականներին Մոխրենեսի հայությունը հայրենի երկրի սահմանները պաշտպանել է Մուսավաթական Ադրբեջանի ավազակախմբերի ոտնձգություններից^[2]։

1929 թվականին Արցախում խորհրդային կարգեր հաստատվելուց հետո Մոխրենեսում կազմակերպվել է կոլտնտեսություն։

Ապախոշորացումից հետո, 1989 թվականին նորից կազմակերպվել է Մոխրենեսի կոլտնտեսությունը, որը գործել է մինչև 1998 թվականը։ Հողերի սեփականաշնորհումից հետո գյուղացիները վարում էին իրենց անհատական տնտեսությունները։

Մոխրենեսում ապրում էին Սրաբունց (Ավագյաններ), Դադունց (Պողո-սյաններ), Պետունց (Պետրոսյաններ), Ասրունց (Ասրյաններ), Սաքունց (Ստեփանյաններ), Բաբունց (Բաղդասարյաններ), Աղաբաբունց (Աղաբաբյաններ) ազգատոհմերի ներկայացուցիչներ^[2]։

Մոխրենեսից Հայրենական մեծ պատերազմին մասնակցել է 120 մարդ, նրանցից 62–ը զոհվել է։ Գյուղում պատերազմի զոհերի հիշատակը հավերժացնելու համար1968 թվականին հուշարձան է կառուցվել^[2]։

Արցախյան ազատամարտին գյուղից մասնակցել է 42 հոգի։ Ռազմական գործողությունների ժամանակ 8 հոգի զոհվել է։ Ազատամարտի նահատակների հիշատակին գյուղում հուշարձան կոթող է կառուցվել^[2]։

2020 թվականի հայ-ադրբեջանական պատերազմի հետևանքով գյուղը հայաթափվել և անցել է Ադրբեջանի զինված ուժերի վերահսկողության ներքո^[3][4][5]։

Մոխրենես համայնքի բնակչության թվաքանակը կազմում է 180 մարդ, կա 39 տնտեսություն։

Բնակավայրի ազգաբնակչության փոփոխությունը^[6].

Բնակչությունը հիմնականում զբաղվում է գյուղատնտեսությամբ՝ անասնապահությամբ և հողագործությամբ։

Համայնքի պատմամշակութային հուշարձաններն են՝ Սբ. Սարգիս եկեղեցի (1840 թ.), գերեզմանոց (18-19-րդ դարեր), խաչքար (10-11-րդ դարեր), «Օխտը դռնի վանք» եկեղեցի (5-6-րդ դարեր), Քարաղբյուր գետի կամուրջը (14–15–րդ դարեր), Սուրբ Վանես, Խաչին սրբավայրերը, հաշվառված է 21 հուշարձան։

Մոխրենեսի Սբ․ Սարգիս եկեղեցին քանդվել է 2022 թվականի մարտից հուլիս ամիսներն ընկած ժամանակահատվածում^[7]։

Գյուղի աղբյուրներն են Ցորցորտ, Երե թաղեն, Ներքե թաղեն, Ակունց, Գայլաձոր, Ղուզե, Քարաղբյուր։Մուխրենեսի հանդամասերն են Մեծ ու Փոքր զկռատափ, Շլորուտ, Արփալու, Սլդախանց, Մաչի գոմեր, Ծումն արտեր, Կռակլավ^[2]։

2015 թվականին համայնքում գործում էր գյուղապետարան, մշակույթի տուն, բուժկետ, միջնակարգ դպրոց, որտեղ սովորում էին 33 աշակերտներ^[8]։

• Հակոբ Ղահրամանյան, ՏԵՂԵԿԱՏՈւ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության վարչատարածքային միավորների սոցիալ-տնտեսական բնութագրերի, Երևան, Ճարտարագետ, 2015 թ.
• World Gazetteer(չաշխատող հղում)  - World-Gazetteer.com(անգլ.)
• Population of Nagorno-Karabakh Republic (2005) Արխիվացված 2011-03-02 Wayback Machine(հայ.)(անգլ.)(ռուս.)