Szkoła podstawowa (film 1971)

Film przedstawia w ośmiu scenach uczniów współczesnej szkoły podstawowej, przy czym w każdej ze scen pokazany zostaje inny rocznik^[1]. Tematem filmu jest zanik wolności słowa wśród dzieci, które mają zostać bezwzględnie podporządkowane autorytetowi nauczycieli, a w domyśle władzy^[2].

Najsłynniejsza ze scen filmu dotyczy jednak kluczowej lekcji wychowania obywatelskiego, w której dzieci prześcigając się w zarzutach wobec swojego kolegi Grzesia, jednomyślnie przegłosowując jego ocenę ze sprawowania jako naganną. Inne sceny pokazują np. dyskusję nad bohaterem idealnym, w której jeden z chłopców ostrzega: „Nie najlepiej być człowiekiem bez skazy”. W scenie tańca dzieci na sali gimnastycznej uczniowie niemrawo naśladują wrzeszczącego na nich nauczyciela^[1]. Podczas pozalekcyjnej rozmowy rówieśników o nauczycielach jeden z chłopców twierdzi, że „wygłaszanie prawdziwych myśli i tego co się myśli po prostu przy nauczycielach to już by ucznia dyskwalifikowało”^[2].

Mikołaj Jazdon i Piotr Pławuszewski wskazywali, że w chwili premiery film mógł wyraźnie rezonować wśród publiczności, którzy odczytywali Szkołę podstawową niczym aluzję do wydarzeń grudniowych 1970 roku. Ponieważ w słynnej scenie linczu na Grzesiu mówi się o wystawieniu mu oceny nagannej za listopad, całość filmu nabierała wyraźnego tła politycznego: „szkoła podstawowa to PRL, dzieci to społeczeństwo, nauczyciele to władza, muzyka do tańca to system nakazów i norm narzucanych odgórnie przy wtórze propagandy”^[2]. Jazdon i Pławuszewski nawet interpretowali tytuł filmu jako zawoalowaną wersję frazy Szkoda podstawowa: „tak jak działa system edukacji, tak działa cały system ustrojowy PRL”^[3].

Szkoła podstawowa jest uznawana za jeden ze zwiastunów „nowej zmiany” w kinie dokumentalnym przełomu lat 60. i 70. XX wieku, opozycyjnej wobec formacji określanej mianem szkoły Karabasza^[3]. Inspirowali się nią Feliks Falk (Pytania, 1971), Juliusz Janicki i Maciej Wojtyszko (Mam 19 lat…, 1973), Marcel Łoziński (Egzamin dojrzałości, 1978), Paweł Woldan (Edukacja, 1985), Łukasz Wylężałek (W środku Polski, na końcu świata, 1985), Michał Bukojemski (Nauczyciele, 1985)^[3].

W 2006 roku Zygadło nakręcił kontynuację filmu: Szkołę podstawową, czyli wykształciuchów. Powrócił w nim do dawnych bohaterów filmu z 1971 roku, którzy opowiadali o swoich kolejach losu w ciągu 35 lat. Główny bohater słynnej sceny linczu, Grześ, już wtedy nie żył^[5].

• MikołajM. Jazdon MikołajM., PiotrP. Pławuszewski PiotrP., Polski film dokumentalny lat siedemdziesiątych. Nic o nas bez nas, [w:] MałgorzataM. Hendrykowska (red.), Historia polskiego filmu dokumentalnego (1945-2014), Poznań: Wydawnictwo UAM, 2015, s. 227-260 .

• Szkoła podstawowa w bazie filmpolski.pl