Wikipedysta:Dawid121213/brudnopis

Joachim z Fiore w XII wieku dokonał trójpodziału dziejów świata na trzy części: erę Ojca (od Abrahama do Chrystusa), Syna (od Chrystusa do 1260 roku) i Ducha Świętego (wprowadzenie w 1260 roku Wieczystej Ewangelii). Pomysł Joachima na periodyzację dziejów zmodyfikowali humaniści, którzy za podstawę podziału wzięli rozwój kultury i literatury w języku łacińskim. Według nich w czasach antycznych górowała poprawna łacina, która następnie uległa skażeniu, aż w czasach Odrodzenia przywrócono jej dawną czystość. Okres, gdy język ten został zbarbaryzowany, nazwano media latinitas, co pociągnęło za sobą powstanie terminu średniowiecze, spopularyzowanego dzięki pracy Kellera Historia universalis breviter ac perspicue expositain antiquam et medi aevi ac novam divisa, wydanej w 1688 roku. Termin średniowiecze, użyty przez Kellera, przyjął się we wszystkich językach świata i jak dotąd nie został obalony^[1].

 Osobny artykuł: Kalendarium historii średniowiecza.

 Osobny artykuł: Ramy czasowe średniowiecza.

Keller w swojej Historia universalis... określił granice czasowe średniowiecza: od wstąpienia Konstantyna Wielkiego na tron w 306 roku do upadku Konstantynopola w roku 1453. Cezura ta budzi zastrzeżenia wielu badaczy, którzy podają inne daty graniczne, a nawet całe okresy przejściowe^[2].

Płynność ram czasowych średniowiecza wynika przede wszystkim z różnego tempa rozwojowego zjawisk, które uważane są za konstytuujące całą epokę^[3]. Historia Kościoła średniowiecznego rozpoczęła się wraz z równouprawnieniem chrześcijaństwa z innymi religiami przez Konstantyna Wielkiego (306-337), zaś zakończyła, albo wraz z początkiem niewoli awiniońskiej (1309), albo w chwili wystąpienia Marcina Lutra (1517) lub w czasie soboru trydenckiego (1545-1563)^[3]. Natomiast epoka cesarstwa średniowiecznego na Zachodzie rozpoczęła się wraz z koronacją cesarską Karola Wielkiego (800), a zakończyła wraz ze śmiercią Fryderyka II (1250)^[4].

W literaturze dominuje jednak periodyzacja oparta na przemianach politycznych. Za najpopularniejsze daty początku średnich wieków uchodzą lata 378, 395 i 476, choć ich wachlarz proponowanych granic czasowych jest o wiele szerszy. Victor Duruy w XIX wieku przyjął datę bitwy pod Adrianopolem – 9 sierpnia 378 roku – gdy Rzymianie ponieśli klęskę z rąk Wizygotów, co pociągnęło za sobą dominację w świecie rzymskim plemion germańskich^[5]. W nauce francuskiej za takową uznaje się rok 395, gdy zmarł Teodozjusz Wielki^[6]. Historiografia niemiecka – a za nią polska – przyjęła rok 476, gdy został obalony cesarz zachodniorzymski Romulus Augustulus^[6]. Zwolennicy zamiany dat na okresy przejściowe także nie mają wspólnie wypracowanego poglądu. Padają różne propozycje: III wiek – kryzys społeczno-gospodarczy Rzymu, V–VI wiek – wędrówki ludów, VI–VII wiek – najazd Longobardów i upowszechnienie islamu, VIII wiek – najazdy Arabów na Zachodzie^[6].

Podobna rozbieżność panuje w kwestii ustalenia daty zakończenia epoki. Oprócz roku upadku Konstantynopola w 1453 roku, wymienionego przez Kellera, pojawiają się takie daty, jak 1492 rok – odkrycie Ameryki, 1494 rok – początek wojen włoskich, 1517 rok – wystąpienie Lutra^[6]. Przeciwnicy ścisłej periodyzacji podają za koniec średniowiecza XIII wiek – zmierzch stosunków lennych w Europie zachodniej lub XV wiek – początek renesansu^[6].

Pewne poparcie zdobywa opinia, że okres od III do VIII wieku, odpowiadający mniej więcej wczesnemu średniowieczu, powinien zostać wyłączony z historiografii średniowiecza, jako osobna epoka. Ta nowa era nie doczekała się jeszcze nazwy^[3]. Bywa jednak nazywana wiekami ciemnymi, ze względu na nieliczne źródła dotyczące tych czasów oraz z przeświadczenia, że był to okres całkowitego upadku kultury.

Periodyzacje wewnątrz epoki są różne, wyróżnia się zwykle^[7]:

• wczesne średniowiecze (koniec V–koniec X wieku),
• pełne średniowiecze (koniec X–koniec XIII wieku), w tym:
  • "brzask średniowiecza" (XI–XII wiek),
  • dojrzałe średniowiecze (XIII–początek XIV wieku),
• późne średniowiecze, schyłek średniowiecza lub "jesień średniowiecza" (XIV–XV wiek)^{[potrzebny przypis]}.

Państwa, powstałe na gruzach cesarstwa rzymskiego, łączy ze sobą tradycja rzymska oraz więzy gospodarczo-kulturowe. Z biegiem czasu granice wpływu kulturowego i politycznego sukcesorów Rzymu poszerzyły się i objęły terytoria germańskie, słowiańskie i stepy nadczarnomorskie. W historiografii nie ma zgody co do miejsca w zasięgu wpływów łacińskich świata arabskiego. Terytorialnie państwo arabskie powstało na obszarze dawnego imperium, a cywilizacja arabska przejęła w dużej mierze dorobek kulturowy rzymsko-bizantyński.

W czasach, gdy w Europie trwało średniowiecze, świat składał się z kilku kręgów cywilizacyjnych na różnych kontynentach. Kontakty między nimi były nikłe, a różnice kulturowe duże, więc nie powinno się rozpatrywać historii kultur spoza obrębu kultury śródziemnomorskiej przez pryzmat średniowiecza^[8].

Zgodnie z poglądami marksistów społeczeństwo ludzi rozwija się, a ustrój ciągle się doskonali. Ewolucja trwa nieprzerwanie od powstania wspólnot pierwotnych poprzez niewolnictwo, feudalizm, kapitalizm, aby osiągnąć swój cel w socjalizmie. Choć termin średniowiecze istnieje w historiografii marksistowskiej, ma on inny wydźwięk. Marksiści kładą nacisk na procesy gospodarcze. W ich przekonaniu ten niemal tysiącletni okres charakteryzował się przewagą gospodarki naturalnej, drobną wytwórczością, niskim poziomem techniki, feudalnym posiadaniem ziemi. Epoka średniowiecza trwała od przełomu IV i V wieku do pierwszej rewolucji burżuazyjnej w 1640 roku. Dzieliła się na cztery okresy: początek średniowiecza – IV/V–X wiek, rozkwit – XI–XIII wiek, zmierzch – XIV–XV wiek i późne średniowiecze XVI–pierwsza połowa XVII wieku. Podstawę do podziału stanowiły przemiany, jakie zachodziły w społeczeństwie feudalnym^[9].

Średniowiecze stworzyło uniwersalną kulturę, przeplatającą elementy starożytnej kultury Rzymian, kultur barbarzyńskich (Germanów, Celtów, Słowian i innych), silnych wpływów chrześcijańskich, kultury arabskiej oraz elementów oryginalnych.

 Osobny artykuł: Chrześcijaństwo w średniowieczu.

Bardzo ważną rolę dla charakteru epoki średniowiecza miała dominacja w Europie religii chrześcijańskiej. Szczególny wpływ miało chrześcijaństwo w trzech dziedzinach: polityce, gospodarce i kulturze.

Kościół był instytucjonalnie związany z państwem. Duchowni i zakonnicy byli osobami wykształconymi, często pełnili wobec władcy różne funkcję np.: doradcze, prowadzili kancelarie oraz wiele innych instytucji państwowych. Kościół również działał w systemie feudalnym: w ramach archidiecezji, diecezji i parafii powstawały majątki wielkością uzależnione od stopnia bogactwa danego poziomu hierarchicznego.

W dziedzinie kultury chrześcijaństwo miało wpływ m.in. na:

• architekturę i sztukę,
• prawo,
• edukację.

Wpływ Kościoła katolickiego na rozwój szkolnictwa i nauki zaznaczył się w ich powstawaniu, tworzeniu kadry nauczającej oraz w organizacji instytucji wspierających edukację jak np. bibliotek.

 Zobacz więcej w artykule Średniowiecze, w sekcji Szkolnictwo i oświata.

Międzynarodowym językiem nauki i ludzi wykształconych była łacina, ale w związku z potrzebami duszpasterskimi zaczęła się też rozwijać literatura w językach narodowych (głównie w liryce i epice świeckiej). Przedstawicielami epoki tworzącymi w językach narodowych byli m.in.^[10]:

• Konstanty (Cyryl) i Metody – język staro-cerkiewno-słowiański
• Dante i Petrarka – język włoski
• Jan Hus – język czeski

Do zjednoczenia kulturowego Europy zachodniej przyczyniła się łacina. Pod koniec VIII wieku nastąpił podział języka klasycznego na mowę ludową i uczoną. Mowa ludowa stała się zalążkiem języków narodowych. Łacina natomiast była mową wykształconych środowisk europejskich. Po upadku szkół retorycznych pieczę nad szkolnictwem przejął dużej mierze Kościół. Dzięki temu było ono jednolite pod względem organizacyjnym i metodycznym. Podstawą nauczania w szkołach średniowiecznych było siedem sztuk wyzwolonych – septem artes liberales. Do niższego stopnia – trivium – zaliczane były gramatyka, dialektyka i retoryka, do wyższego – quadrivium – arytmetyka, geometria, astronomia i muzyka.

Do ukształtowania się szkolnictwa europejskiego przyczyniły się reformy Karola Wielkiego, dzięki któremu powstała szkoła pałacowa przy katedrze akwizgrańskiej. Z czasem wzorzec ten przyjął się i rozwinął w sieć szkół parafialnych i przyklasztornych (np., Saint-Denis, Tours). Od IX wieku nastąpił rozwój szkół biskupich (np., Paryż, Metz), których sieć w X–XI wieku pokryła całą Europę.

Szkolnictwo świeckie rozwijało się na dworach monarszych, w capellae przygotowywano młodzież do pracy kancelaryjnej. W XI–XII wieku nastąpił przełom w szkolnictwie i oświacie średniowiecznej dzięki poszerzeniu horyzontów umysłowych Europejczyków na skutek krucjat oraz poznaniu za pośrednictwem Arabów dorobku kulturowego starożytnych Greków i myśli arabskiej. W dużych ośrodkach miejskich powstawały związki mistrzów i uczniów, wzorowane na cechach. Z tych wspólnot – universitas – wyrosły uniwersytety. Uczelnie wyższe posiadały autonomie, były niezależne od władz miejskich, miały wyłączność na nadawanie stopni naukowych i kształcenie w świecie chrześcijańskim. W odróżnieniu od szkół kościelnych dostęp do nauczania na uniwersytecie był otwarty, program kształcenia został rozszerzony o świeckie dziedziny. Do najstarszych zachodnioeuropejskich uniwersytetów należą uczelnie w Bolonii, Oksfordzie, Paryżu, Cambridge, Padwie, Rzymie, Orleanie, Florencji, Pizie, zaś wschodnioeuropejskich – w Pradze i Krakowie^[11].

Książka pełniła w średniowieczu rolę podstawowego narzędzia pracy i źródła wiedzy. Księgi spisywano głównie w klasztornych skryptoriach, z czasem powstawały w miastach wyspecjalizowane warsztaty kopistów. Oczywiście uniwersytety i kancelarie dworskie nie mogły się bez ksiąg obejść, stąd też je tam kopiowano.

Książki pisane były na pergaminie lub papierze, który pojawił się w Europie około drugiej połowy XII wieku, a rozpowszechnił się zwłaszcza w XIV stuleciu. Książki średniowieczne były bogato zdobione, pojawiały się w nich miniatury, inicjały, bordiury, strony pokrywano ozdobami roślinnymi, motywami zwierzęcymi lub małymi kompozycjami o alegorycznej symbolice. W XV wieku zaczęły się pojawiać książki blokowe lub ksylograficzne (ksylograf). Za sprawą Johanna Gutenberga nadeszła era książki drukowanej.

Rzadkość umiejętności czytania oraz sposób powielenia książek, ręczny i bogate zdobienia, sprawiał że książki miały dużą wartość materialną, czasem wycenianą na kilka wsi.

 Osobny artykuł: Literatura średniowiecza.

Charakterystyczną cechą literatury średniowiecznej jest jej szczególne zaangażowanie w kwestie religijne i świeckie, duchowe i społeczne. Literatura służyła określonym celom: pouczeniu i wychowaniu, potępieniu zła i afirmacji dobra, poszerzeniu wiedzy, pokazywaniu wzorców osobowych. Dlatego tak chętnie tworzono zalecane do naśladowania ideały osobowe, np. świętego, rycerza, władcy.

Obok oficjalnego nurtu literatury istniała także poezja "rozrywkowo-prześmiewcza", wymienić należy Powieść o Róży czy cykl "Powieść o Lisie".

 Osobny artykuł: Filozofia średniowieczna.

Filozofowie renesansu opisywali średniowiecze jako okres przerwy między starożytnością, a swoją epokę. Filozofia średniowieczna miała być mało oryginalna i uzależniona od teologii. Prowadzone od końca XIX wieku badania pokazały jednak, że ten pogląd jest niesłuszny, a filozofia średniowieczna była niezwykle różnorodna i bogata w oryginalne treści^[12].

Za główny rys filozofii średniowiecznej, uznaje się jej chrześcijański charakter, choć samo pojęcie filozofii chrześcijańskiej jest przez wielu krytykowane^[13]. Chrześcijaństwo było zarówno inspiratorem refleksji filozoficznej, jak i ograniczeniem dla niej. Filozofia i teologia w tym okresie starały się uzgodnić chrześcijańskie Objawienie z prawdami rozumowymi. Sposób w jaki to robiono określany jest mianem scholastyki.

Dla myślicieli średniowiecza cała otaczająca rzeczywistość była jedynie przejawem pewnej ponadzmysłowej rzeczywistości. Świat miał ukryty, mistyczny sens^[14]. To co zmysłowe i cielesne, uznawane było za mniej wartościowe. Cele ziemskie natomiast powinny być podporządkowane celom pozaziemskim. Z tego przekonania wynikał też obraz rzeczywistości, jako pewnego hierarchicznego porządku^[15]. Świat jest obrazem hierarchii niebieskiej. Porządek hierarchiczny przenika strukturę bytu, oraz różne sfery porządku ziemskiego (hierarchia władzy, stanów społecznych, hierarchia instytucji religijnych).

Społeczeństwo średniowieczne nie było jednolite i dzieliło się na stany, czyli warstwy, które różniły się między sobą pod względem praw i obowiązków. W większości państw europejskich były to:

• duchowieństwo,
• rycerstwo,
• mieszczaństwo,
• chłopstwo.

W okresie średniowiecza wykształciło się społeczeństwo feudalne oparte na poddaństwie i hierarchii społecznej.

Gospodarka w średniowieczu rozwijała się powoli i opierała się w znacznej części na produkcji rolnej i hodowli. W Europie nie było wiele złota i srebra, dlatego niewielkie było znaczenie pieniądza w wymianie handlowej. Śródlądowy transport towarów odbywał się głównie rzekami. Chłopi byli raczej bezbronni, dlatego też w IX wieku wykształcił się system feudalny. Na jego zasadach pan, który nadawał ziemię chłopom, a sam posiadał ją najczęściej od króla, musiał ich bronić, w zamian za pracę lub opłaty. Były cztery rodzaje takich opłat:

1. danina, czyli płatność w naturze,
2. pańszczyzna, najmniej efektywny sposób płacenia gdyż była to praca odrobkowa na ziemiach pana,
3. dziesięcina, czyli dziesięć procent z dochodów, które chłop musiał oddać na Kościół,
4. czynsz.

Taki stan rzeczy przyczynił się do powstania dwu- i trójpolówki, które pozwalały na pełne wykorzystanie ziem rolnych.

System feudalny pociągnął za sobą sieć zależności między panami feudalnymi, drobną szlachtą, a chłopstwem. Dlatego też wykształcił się system lenny. Społeczeństwo oprócz podziału na chłopstwo, rycerstwo i duchowieństwo podzieliło się na wasali i seniorów. Seniorami byli panowie z ziemią, którą nadawali swoim wasalom w akcie komendacji. I tak właśnie tworzyła się drabina zależności (feudalna). W Europie działały dwa systemy zależności lennych (feudalnych). Pierwszym była zasada, że „wasal mego wasala nie jest moim wasalem”, co powodowało decentralizację władzy, a drugim, iż „wasal mego wasala jest moim wasalem”, co w efekcie dawało wzmocnienie władzy centralnej, gdyż ziemie były nadawane przez króla.

W folwarkach stopniowo zaczęto używać żelaznych narzędzi takich jak pług czy kosa. Wtedy też zaczęły powstawać zakłady zwane manufakturami produkujące przedmioty codziennego użytku począwszy od ubrań na pługach czy broni kończąc. Zaczęła się wyodrębniać nowa gałąź gospodarki, jaką było rzemiosło, a co za tym szło rozwijał się handel gdyż powstał wewnętrzny rynek zbytu. Pod wpływem takiego podziału pracy osady zaczęły przekształcać się w ośrodki życia handlowego. Odradzały się zamarłe miasta rzymskie, ale i powstawały nowe. Wyrastały one najczęściej na skrzyżowaniach szlaków handlowych zarówno lądowych jak i wodnych (Wenecja) oraz na terenach bogatych w potrzebne surowce czy przydatnych do uprawy roli. Na ziemiach polskich było to możliwe dzięki nadawaniu immunitetów, procesowi zapoczątkowanemu podczas rozbicia dzielnicowego w XII-XIV wieku. Miasta i wsie były lokowane na prawie niemieckim, a co za tym szło przysługiwały im różne prawa. Dla miast najważniejszy był przymus drożny, czyli nakaz poruszania się określonymi szlakami handlowymi oraz prawo składu, czyli nakaz wykładania towaru na sprzedaż w mieście przez kupców.

Na wsi ważnym prawem była tak zwana wolnizna, czyli czasowe zwolnienie z uiszczania opłat na rzecz feudałów, co pozwalało się szybciej rozwijać chłopom i całym folwarkom. W miastach powstawały cechy rzemieślnicze i gildie kupieckie. Początkowo miały one pozytywny wpływ na rozwój miast, gdyż przyspieszały i polepszały jakość produkcji. Potem, gdy zapotrzebowanie wzrosło, cechy ograniczały produkcję, pojawili się wtedy partacze, czyli niezrzeszeni, zamieszkiwali oni najczęściej jurydyki, czyli obrzeża miast, gdzie nie sięgała jurysdykcja miejska. Miasta i wsie przetrwały w takiej formie, aż do odrodzenia, w którym upadł feudalizm i cały system lenny. Ale nowo powstałe miasta wpisały się już na stałe w gospodarcze mapy Europy.

Okres średniowiecza nie był zbyt prężny pomimo tego, że trwał tyle lat. Na szczęście rozwinęła się wtedy technologia uprawy roli oraz rozpowszechnił się handel, a więc i użycie pieniądza. Miało też miejsce zapoczątkowanie rozwoju miast i wsi oraz wyrobienie się szlaków handlowych. Pod względem gospodarczym można powiedzieć, że średniowiecze było nastawione zdecydowanie na rolnictwo, ale dało też początek rzemiosłu i manufakturze, które w przyszłych wiekach przejmą prymarną pozycję w gospodarce.

• Manteuffel T., Historia powszechna. Średniowiecze., Warszawa 2004.
• Rajman J., Encyklopedia średniowiecza, Kraków 2006.
• Władysław Seńko: Jak rozumieć filozofię średniowieczną. Kęty: Antyk, 2001. Brak numerów stron w książce
• Stefan Swieżawski: Dzieje europejskiej filozofii klasycznej. Warszawa - Wrocław: PWN, 2000. ISBN 83-01-13188-8. Brak numerów stron w książce
• Zientara B., Historia powszechna średniowiecza, Warszawa 2002.
• Tablice historyczne. Witold Mizerski (red.). Wyd. IV zaktualizowane. Warszawa: Wydawnictwo Adamantan, 2004. ISBN 83-7350-046-4. Brak numerów stron w książce

• Internet History Sourcebooks Project.
• The Labyrinth: Resources for Medieval Studies.