Орто Халыма улууһа
Орто Халыма — Саха Сирин улууьа. Административнай киинэ – Орто Халыма куорат. Саха Өрөспүүбүлүкэтин кииниттэн сиринэн – 2664 км, ууннан — 3940 км, салгынынан — 1485 км ыраах баар. Улуус баһылыга Слепцов Евгений Михайлович.
| Орто Халыма улууһа | |
Гиэрбэтэ.png) | |
| Дойду |  Арассыыйа |
| Регион |  Саха Өрөспүүбүлүкэтэ |
| Орто Халыма | |
| Ленскэй | |
| Улуус баһылыга | Слепцов Василий Олексеевич |
| Улуус буолуута | 1930 с. |
| Иэнэ | 125 200 км² |
| Климата | тосту-конт |
| Олохтоох дьонун ахсаана • Чиҥэ • Омуктара | ↘7332 (2020) (0,75 %) киһи |
 | |
| Официальнай ситим-сир | |
Историята
уларытУлуус ыам ыйын 25 күнүгэр 1930 сыллаахха төрүттэммитэ.
Географията
уларытОрто Халыма улууһа полярнай эргимтэ таьыгар, өрөспүүбүлүкэ хотугулуу-илиҥҥи өттүгэр олохтонон турар. Хоту Аллараа Халыма, арҕаа Абый, хотугулуу-арҕаа Аллайыаха улуустарын кытта, соҕуруулуу-илин Магадаан уобалаһын уонна илин Чукотскай автонмнай уокуругу кытта кэккэлэһэр. Сирин иэнэ: 125,2 тыһ. км2. Улууска дэхси сир ньуура баьыйар. Үгүс өттүгэр Халыма намтал сирэ сабардыыр. Онтон арҕаа Алаьыай платота, илин Юкагирскай хаптал хайалара бүрүйэллэр. Улуус устун Халыма уонна Алаьыай өрүстэр сүүрэллэр. Березовка, Каменка диэн улахан салаалардаахтар. Элбэх күөлэттэрдээх. Ол иһигэр Бабылыан, Балыма, Уулаах о.д.а. Улуус хотугулуу-илин өттүгэр «Халыма» айылҕа паарката баар. Ону кытары элбэх ресурснай резерваттар уонна кэтэниллэр айылҕа кэрэ сирдэрэ бааллар. Тохсунньу орто температурата: -38ºС; от ыйын орто температурата: +12ºС. Сылга ортотунан хоту 115-тэн 200 мм, онтон илин 250-тан 300 мм кэринэ соҥүү түһэр.
Демография
уларыт
Нэһилиэнньэ хойуута - 0,08 киһи/км2.Урбанизация. Орто-Халыма куоракка улуус 46,3% олохтоохторо олороллор.Национальнай сатааб. Березовка бөһүөлэгэр олохтоох эбээннэр олороллор.
Администрацияларынан араарыы
уларытУлуус 10 олохтоох салалталаах, ол иһигэр 9 бөһүөлэк: «Бастакы Мээтис» Сылгы-Ыытар, «Иккис Мээтис» Сыбаатай, «Алаһыай» Арҕахтаах, «Бастакы Хаҥалас» Өлөөкө-Күөл, «Иккис Хаҥалас» Эбээх, «Сиэн күөл» Ойуһардаах, «Байды» Налимскай, Березовка, Хатыҥнаах уонна Орто Халыма куората. 01.01.2014 сылга улууска уопсайа 7535 киһи олорор. Куоракка 3486 киһи, онтон нэһилиэктэргэ 4049.
| Улуус иһинээҕитэ | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| # | Куорат уонна нэһилиэктэр | Кииннэрэ | Кыра сэлиэнньэлэр | Улуус кииниттэн,км | Почта индекса | Нэһилиэнньэ ахсаана (2007 сыл) |
| 1 | Орто Халыма куорат | улуус киинэ | Лобуйа | 0 | 3 407 | |
| 2 | Иккис Мээтис | Сыбаатай | Суччун | 146 | 657 | |
| 3 | Бастакы Мээтис | Сылгы Ыытар | 97 | 561 | ||
| 4 | Алаһыай | Арҕахтаах | 140 | 560 | ||
| 5 | Бастакы Хаҥалас | Өлөөкө Күөл | Суойуҥу | 218 | 560 | |
| 6 | Сиэн Күөл | Ойууһардаах | Роман | 169 | 523 | |
| 7 | Иккис Хаҥалас | Эбээх | 228 | 488 | ||
| 8 | Байды | Налимскай | 18 | 471 | ||
| 9 | Березовка | Березовка | Уродан | 185 | 367 | |
| 10 | Хатыҥнаах | Хатыҥнаах | 64 | 678797 | 293 | |
| Барыта | 7 887 | |||||
Экэниимикэтэ
уларытТыа хаһаайыстыба – улуус нэьилиэгин олохтоохторун сүрүн дьарыга буолар. Орто Халымаҕа уопсайа 12 тыа хаһаайытыбатын кооператива, 2 хааһына тэримньи, 54 крестьянскай хаһаайыстыба уонна 500-тэн тахса көмө хаһаайыстыба баар. Суруннээн тыа хаһаайыстыбата ынах, сылгы, таба иитиитинэн, балыктааһынынан, бултааһынынан дьарыктанар. Ону кытары үүтү уонна балыгы уларытан оҥорор.2014 сыл түмүгүнэн туора муостаах ахсаана 2005 төбөҕб тиийбит, ол иһигэр – 860 ынах сүөһү. Сыл устата 860 төбө ынах 638 ньирэйи төрөөбүт (74,2%).Улуус үрдүнэн 16 сылгы иитэр база баар. 2015 сылга барыта 4051 төбө сыспай сиэллээх баара. Онтон 1898-һа биэ.Таба иитиитигэр 1 хааһынай тэримньи, 1 кооператив уонна 2 крестьянскай хаһаайыстыба баар. 2015 сылга 2172 төбө таба баар этэ. Ол иһигэр 635 тыһы таба.Улууска 1 кыылы иитэр крестьянскай хаһаайыстыба Сыбаатай нэһилиэгэр баар. Онно кырса иитиитинэн дьарыктаналлар. 2014 сылга 64 кырса ааҕыллара, ол иһигэр 50 тыһы кырса.
Үөрэҕирии
уларытБүгүҥҥү күҥҥэ Орто Халыма улууһугар 26 орто үөрэх кыһалара уонна уһуйааннар үлэлииллэр: 12 уһуйаан, 11 орто үөрэх кыһата уонна 3 эбии уорэхтээһин кыһата.
Култуура
уларытУлууска култуураны уонна өскүүстүбэни "Орто Халыматааҕы култура упураблыанньата" муниципальнай хааһынай тэрилтэ салайар. Орто Халымаҕа 9 араас нэһилиэккэ уонна куоракка 10 кулууп, 4 краеведческай музей , 12 билибэтиэкэ баар.
Тыраанспар
уларытУлуус киинигэр, Орто Халыма куоракка сайын котор аалынан эрэ, онтон кыһын кыһыҥҥы суолунан тиийиэххэ сөп. Сайын, күһүн ууннан таһаҕас, чох-мас таһаллар.•Орто Халыма аэрапорда;•Орто Халыма – Березовка, Орто Халыма – Налимскай – Сыбаатай – Эбээх, Орто Халыма – Арҕахтаах, Орто Халыма – Өлөөкө Күөл, Орто Халыма – Сылгы-Ыытар – Ойуһардаах, Орто Халыма – Хатыҥнаах маршруттарынан кыһыҥҥы суол;•Халыма өрүс бириистэнэ.
Сигэлэр
уларытОрто Халыма инбэстисионнай пааспара[1]Орто Халыма сайтаОрто Халыма куорат сайта, Среднеколымск Архыыптаммыт 2013, Ахсынньы 13 күнүгэр.
.svg)
