Ulahça
Ulahça (veya Arumence, Makedo-Rumence ve Ulahçada limba armãneascã, armãneashti veya armãneashce; Yunanca: Βλάχικα Vlahika (Türkçedeki "Ulahça" adı Yunancadan türetilmiştir) Balkanlar'da konuşulan doğu Romen dilidir.[1][2]
| Ulahça | |
|---|---|
| Limba armãneascã, Armãneashti Armãneashce, Makedon-armânâ. | |
| Ana dili olanlar | Yunanistan, Arnavutluk, Kuzey Makedonya, Romanya, Bulgaristan |
| Konuşan sayısı | 300.000 - 700.000 (tarih gerekli) |
| Dil ailesi | |
| Dil kodları | |
| ISO 639-2 | rup |
| ISO 639-3 | – |
Balkanlar'daki Roma fethinden sonra düzenlenmiş ve çağdaş Rumencenin grameri ve morfolojisi gibi birçok özellik paylaşıyor. Rumence ve Ulahçanın arasında en büyük farkı söz varlığıdır. Rumence komşu Slav dilleriden çok etkilendi; ama Ulahça, tarihsel olarak Yunanca ile çok yakın ilişkilere sahip olduğu için Yunancadan çok etkilendi. Bu dillerin arasında bir tane daha önemli fark kökenleridir. Ulahça formunda üç farklı katmanlara sahiptir: eski katmanı (Epirus, Tesalya, İllirya ve Makedonya'da konuşulan dilden kaynaklanıyor), Latince katmanı (Roma İmparatorluğu kökenli insanların konuştuğu dil olması sebebi ile) ve Yunan veya Hellenik katmanı (Roma ve Doğu Roma İmparatorluğu dönemindeki Yunancadan gelen sözcükler). Slavca katmanı: özellikle Güney Slavcası ve Bulgarcadan gelen sözcüklerden oluşur. Osmanlılar döneminde de bu dile eklenen bazı Türkçe ve Arapça sözcükler vardır.
Küresel dağıtım
değiştirKuzey Makedonya Cumhuriyeti'nde Ulahlar ve Ulah dili resmî tanınmaya sahiptir, ama en büyük Ulah topluluklar Arnavutluk, Yunanistan, Bulgaristan ve Sırbistan'da bulunmaktadır. Batı Makedonya'daki Moskopol ve Grammos kentlerinin yıkılmalarından sonra Balkanlar'dan Romanya'ya birçok Ulah da taşındı.
Resmî durum
değiştirUlahça Makedonya'da bir tür resmî duruma sahiptir. Üsküp, Kruşevo ve Manastır'ın ilkokullarında Ulahça seçimli bir derstir ve Ulahça konuşanlar mahkemede bu dili kullanma hakkına sahipler. 2006 yılından itibaren Kruşevo'da Ulahça ikinci resmî dili (Makedoncadan sonra) oldu.
Tarih
değiştirUlahça Rumenceye çok benzerdir. Rumencede daha çok Slavik kelime bulunur, Ulahça daha çok Yunanca kökenli kelimeye sahiptir.
Genellikle, 800-1200 yıl önce Roma İmparatorluğun Balkan illerinde konuşulan Kaba Latince dört ayrı dillere bölündüğünü inanılıyor: Dako-Rumence (bugünkü Rumence dili), Ulahça, Megleno-Rumence ve İstro-Rumence. Bazı dilbilimciler Ulahçanın Proto-Rumence olduğunu inanmıyorlar.
Yunan etkileri Ulahçada diğer doğu Romen dillerinin arasında en çok görünendir. Bunu sebebi Ulahların Bizans ve Osmanlı döneminde ağırlıklı olarak Rumlar ile etkileşimde bulunmalarıdır. Ancak Rumenler, İtalyanca ve Fransızca gibi diğer Latin dillerinin etkisinde daha fazla kalmışlardır.
Türkler Balkanlar'a geldiklerinde Ulahça Türkçeden birkaç söz ekledi, ama Ulahçanın sözcüksel kompozisyonu hâlâ en çok Latincedir.
Lehçeler
değiştirArnavutluk ve Yunanistan'da bulunmakta olan Ulahça lehçeler var: Moskopol lehçesi ve Grammos lehçesi. Diğer lehçeler de var: Malovista, Gopeş, Beala Supra ve Kruşevo lehçeleri.
Gramer
değiştirUlahçanın grameri ve morfolojisi Rumenceye çok benzerdir. Belirli tanımlığı kelimenin sonuna ekleyen klitik cüzüdür; hem belirli hem de belirsiz tanımlıkları çekilebilirler; ve isimler üç ayrı cinste sınıflandırılmış.
Fiiler
değiştirUlahça gramer Rumenceden kendisini ayıran bazı özelliklere sahiptir, en önemli özelliklerinden biri mastar kullanmadığıdır. Bu nedenle, Rumencede mastar kullanan fiil zamanlar ve kipler (örneğin: basit gelecek zaman veya şart kipi), Ulahçada diğer yöntemlerde yapılıyor. Ayrıca, sözlüklerde fiiller bildirme kipi, şimdiki zaman ve birinci insanda veriliyor.
Ulahça fiiler dört fiil çekime sınıflandırılıyorlar. Aşağıdaki tablo birkaç örnek veriyor, Rumencesi ile.
| Fiil çekimi | Ulahça (bild. şimd. 1. tek.) | Rumence (bild. şimd. 1. tek.) | Rumence (mastar) | Türkçe |
|---|---|---|---|---|
| I | cãntu dau lucredzu | cânt dau lucrez | a cânta I a da I a lucra I | şarkı söylemek vermek çalışmak |
| II | ved şedu armãn | văd şed rămân | a vedea II a şedea II a rămâne III (or a rămânea II) | görmek oturmak kalmak |
| III | duc cunoscu ardu | duc cunosc ard | a duce III a cunoaşte III a arde III | taşımak, götürmek bilmek yanmak |
| IV | mor fug îndulțescu | mor fug îndulcesc | a muri IV a fugi IV a îndulci IV | ölmek koşmak tatlılaştırmak |
Gelecek zaman
değiştirGelecek zaman, "va" yardımcı değişmeyen cüzü ve dilek kipi kullanarak, aynen eski Rumence gibi oluşturuluyor.
| Ulahça | Rumence (eski) | Türkçe |
|---|---|---|
| va s-cãntu | va să cânt | şarkı söyleyeceğim |
| va s-cãntsã | va să cânţi | şarkı söyleyeceksin |
| va s-cãntã | va să cânte | şarkı söyleyecek |
| va s-cãntãm | va să cântăm | şarkı söyleyeceğiz |
| va s-cãntats | va să cântaţi | şarkı söyleyeceksiniz |
| va s-cãntã | va să cânte | şarkı söyleyecekler |
Geçmiş zaman
değiştirRumencede geçmiş zaman sentetik olarak (Portekizce gibi) oluşturuluyor, ama Ulahça "am" (sahip olmak) yardımcı fiili bitmemiş bir eylemi gösteren zamanı (aveam) ve geçmiş zaman cüzü olarak dolaylı anlatılmış yapı kullanıyor. Ulahça bu özelliği Megleno-Rumence ve Balkan dil birliğinde bazı dillerle paylaşıyor.
Bir tek yardımcı fiil sayı ve kişiye bağlı çekim yapılabiliyor: aveam, aveai, avea, aveamu, aveatã, avea, ama geçmiş sıfatı değişmiyor.
| Ulahça | Megleno-Rumence | Rumence | Türkçe |
|---|---|---|---|
| avea mãcatã | vea mancat | mâncase | (o) yemiş |
| vea durmit | dormise | (o) uyumuş |
Fiilden türetilen isimler
değiştirUlahça'nın fiilden türetilen isimleri sadece bazı fiilerle kullanıyor, her fiile değil. Bu fiiler:
- 1. sınıf: acatsã (acãtsãnda(lui)), portu, lucreashce, adiljeashce.
- 2. sınıf: armãnã, cade, poate, tatse, veade.
- 3. sınıf: arupã, dipune, dutse, dzãse, featse, tradze, scrie.
- 4. sınıf: apire, doarme, hivrie, aure, pate, avde.
Yunanistan'daki durum
değiştirYunan devletine Ulahça konuşan bölgeler eklenmeden önce bile Ulahça, Yunancaya karşı madundu ve geleneksel olarak Yunanca, Ulahların eğitimsel ve dinî dilidi. Özellikle Moskopol'un istilasından sonra eğitim ve din kullanarak Yunancalaştırma işlemi iyice çalıştı.
Kaynakça
değiştir- ^ Stwertka, Albert (2018). A guide to the elements (4. bas.). New York, NY: Oxford University Press. ISBN 978-0190682347.
- ^ Keridis, Dimitris (2009). Historical Dictionary of Modern Greece. Scarecrow Press. ISBN 978-0810859982.